W czasie II wojny na tajnych kompletach nauczano także medycyny. W małych grupach w prywatnych mieszkaniach uczono studentów, którzy tuż po wojnie odpowiadali za tworzenie i rozwój uczelni medycznych w naszym kraju.
Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie
15 grudnia 1939 r. prof. Michał Reicher, przy wypełnionej po brzegi sali, wygłosił ostatni wykład i pożegnał się ze studentami. Jeszcze raz przez uniwersytecki dziedziniec przeszedł orszak senatu i profesorów w togach z akademickimi insygniami, do kościoła św. Jana na mszę świętą. Litewski rząd zamknął uniwersytet.
Pracownicy uniwersytetu, studenci rozpoczęli walkę o przetrwanie, podejmując się różnych prac fizycznych. Rektor uniwersytetu, profesor prawa Stefan Ehrenkreutz został stróżem nocnym, a prof. Michał Reicher robotnikiem budowlanym (ze wspomnień Tadeusza Ginko). W tej sytuacji w gronie wykładowców zapadła decyzja o kontynuowaniu studiów w formie tajnej. Powstała Konspiracyjna Rada Wydziału Lekarskiego z dziekanem prof. M. Reicherem. Nauczaniem objęto kilkudziesięciu studentów, podzielonych na 5-6-osobowe komplety. Zajęcia odbywały się w mieszkaniach prywatnych. Histologii i embriologii uczyli prof. Stanisław Hiller, doc. Stefan Bagiński, asystent T. Ginko (ryc. 1, 2). Mikroskopy zostały wypożyczone od osób prywatnych, nie było problemów z preparatami.
W kolejnych latach przyjmowano na tajne studia mniejsze grupy. Program tajnego nauczania był kontynuowany do grudnia 1944 r. W rezultacie pierwsze lata zaliczyło około 70 studentów. Spośród wykładowców tajnego nauczania w Wilnie, miałem zaszczyt poznać prof. Stanisława Legeżyńskiego, był dziekanem tajnego wydziału po opuszczeniu Wilna przez prof. M. Reichera, prof. St. Hillera oraz prof. S. Bagińskiego. Wszyscy reprezentowali wysoki poziom naukowy szkoły wileńskiej. Prof. S. Bagiński był recenzentem mojej pracy doktorskiej, a później habilitacyjnej. W związku z tym dwukrotnie przyjeżdżał do Białegostoku. Miał swego czasu pewien problem wydawniczy. W czasach stalinowskich przygotował podręcznik z embriologii. Aby książka mogła się ukazać należało we wstępie umieścić nazwiska uczonych radzieckich, takich jak Iwan Miczurin, Trochim Łysenko, Olga Lepieszyńska oraz dodać odpowiedni komentarz. Tak się stało i książka mogła ukazać się drukiem. Wspomniany T. Ginko został chirurgiem, otrzymał tytuł profesora i został kierownikiem Kliniki Chirurgicznej Uniwersytetu Szczecińskiego. Był zdolnym rysownikiem. Jest autorem karykatur profesorów USB oraz autorem wspomnień z okresu tajnego nauczania medycyny w Wilnie.
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Prof. Stanisław Maziarski rozpoczął organizację Tajnego Wydziału Lekarskiego UJ jesienią 1942 r. Od 1906 r. kierował Zakładem Histologii i Embriologii. W październiku 1940 r., razem z 184 profesorami UJ został aresztowany i zesłany do obozu Sachsenhausen. Po bardzo ciężkich przeżyciach i kilkumiesięcznej rekonwalescencji, na prośbę ówczesnego rektora prof. Władysława Szafera i prof. Mieczysława Małeckiego - kierującego tajnym nauczaniem, rozpoczął tworzenie wydziału w warunkach pełnej konspiracji, z równoczesnym prowadzeniem wykładów z histologii i embriologii. Dużej pomocy w tych planach udzielił kierownik zakładu chemii ekspertyz sadowych dr Jan Robel oraz student Adam Raczyński, który pełnił rolę łącznika pomiędzy wykładowcami i swoimi kolegami. Informował o miejscach i terminach wykładów, sporządzał dokumentację. Dokumentacja ta była cały czas dobrze chroniona przez niemiecką policję kryminalną, ponieważ była ukryta w zakładzie chemii ekspertyz sądowych. Zakład podlegał Sicherheitspolizei jako zakład chemii sądowej. Jak pisze w swoich wspomnieniach profesor Stanisław Maziarski, wykład wstępny wygłosił 6 listopada 1942 r. dla całego 20-osobowego zespołu studentów, kolejne odbywały się w takim składzie przez kilka tygodni. Jednak ze względów bezpieczeństwa młodzież została podzielona na małe grupy liczące 5-6 osób, i w takich kompletach uczestniczyła w wykładach. Wykłady były ilustrowane kolorowymi tablicami przygotowanymi przez profesora w liczbie 160 z histologii ogólnej i 100 z histologii szczegółowej; okazały się one bardzo przydatne w pracy. Dużą trudność sprawiało znalezienie w Krakowie odpowiednich lokali na prowadzenie zajęć, które spełniałyby warunki bezpieczeństwa i nadawały się do celów dydaktycznych. Poza tym liczba kompletów wzrosła z czterech do ośmiu. Profesor wymienia 24 krakowskie adresy mieszkań, w których miał wykłady. Po pewnym czasie znaleziono również lokale, w których można było prowadzić zajęcia z wykorzystaniem mikroskopów. Poza profesorem wykładali doc. Jadwiga Ackermann, lek. Zdzisław Nowicki i dr Józef Biborski. Wykłady odbywały się w godzinach od 17 do 19, a w niedzielę od 10 do 13. Pod koniec wojny było 10 kompletów liczących łącznie 120 studentów. Po wkroczeniu Rosjan do Krakowa w styczniu 1945 r. studenci uczyli się już na reaktywowanym UJ, według ustalonego programu do zakończenia semestru. Z zakończenia tajnego nauczania histologii cieszył się najmłodszy asystent, ponieważ - jak wspomina - na komplety chodził z drewnianą skrzynką, w której przenosił mikroskop.
Warszawa
Zajęcia prowadzili znakomici wykładowcy. Prof. Tadeusz Kurkiewicz, przed wojną kierownik Zakładu Histologii Uniwersytetu Poznańskiego, wykładał na tajnym UW i UZZ (ryc. 3). Doc. Aleksander Elkner z Zakładu Histologii i Embriologii UW prowadził zajęcia w Szkole doc. Jana Zaorskiego, posługiwał się chętnie tablicami. Był zwolennikiem teorii Virchowa „Omnis cellula ex cellula”. Został zamordowany przez Niemców w 1944 r. Dr Bronisława Konopacka przed wojną studiowała embriologię w Trieście, Insbruku, a później w Lozannie; pracowała jako wolontariuszka w Zakładzie Histologii i Embriologii UW. Była żoną prof. Mieczysława Konopackiego - embriologa, który zginął w drodze do pracy 25 września 1939 r., podczas największego bombardowania oblężonej stolicy. W czasie okupacji uczyła histologii w Szkole doc. J. Zaorskiego, na tajnym UW. Razem z prof. Witoldem Orłowskim przekazywała tablice i preparaty do szkoły doc. Juliusza Zweibauma w warszawskim getcie. Po wojnie pracowała w Zakładzie Histologii UW, a później była kierownikiem Zakładu Histologii i Embriologii na Wydziale Weterynarii UW, przekształconym następnie w Instytut Weterynarii SGGW. Doc. J. Zweibaum, przed wojną był kierownikiem Zakładu Histologii na Wydziale Weterynarii UW, uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Podczas okupacji został przesiedlony do getta. Tu zorganizował kursy przysposobienia do walki z epidemiami; wykładał histologię. W nauczaniu uczestniczył również asystent dr Mieczysław Zunge. W Warszawie utworzono sale do prowadzenia ćwiczeń w Szkole doc. Jana Zaorskiego; jeden mikroskop przypadał na dwóch studentów. Studentom kursów przysposobienia do walki z epidemiami w Getcie Warszawskim własne mikroskopy przekazywali lekarze. Wiemy także, że na potrzeby UZZ dziesięć nowoczesnych mikroskopów zakupił prof. Adam Wrzosek. Doc. Juliusz Zweibaum opuścił getto przed jego likwidacją. Po wojnie był kierownikiem Zakładu Histologii i Embriologii UW. Pod jego redakcją ukazał się obszerny podręcznik histologii.
Komplety lekarskie doktora Mariana Koczwary
Jesienią 1940 r. dr Marian Koczwara, przed wojną naczelnik jednego z wydziałów Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, z wykształcenia botanik specjalizujący się w lekach pochodzenia roślinnego, zorganizował wspólnie z nauczycielami szkół średnich tajne komplety dla studentów kilku kierunków studiów. Wśród nich był kierunek lekarski, farmaceutyczny i stomatologiczny. Inicjatywa znalazła poparcie wśród profesorów UW oraz delegata rządu emigracyjnego na kraj. Nauczanie medycyny obejmowało program pierwszych lat studiów. Korzystano również z pomocy wykładowców innych uczelni. Jak pisze Hanna Odrowąż-Szukiewicz, która uczyła anatomii na UW i UZZ: „Tymczasem pan Wójcik co kilka lub kilkanaście dni podrzucał mi dalsze komplety, aż do piątego włącznie”. Histologii uczyli: prof. Tadeusz Kurkiewicz, doc. Aleksander Elkner, prof. Wacław Roszkowski - zoolog, zamordowany przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego oraz dr Aleksander Pruszczyński. Szereg wykładowców nauczało embriologii, w tym dr Jan Żabiński - dyrektor warszawskiego zoo.
Opracował prof. dr hab. Stanisław Chodynicki, em. kierownik Kliniki Otolaryngologii UMB
Literatura
Chróścielewski E.: „Niektóre polskie studia medyczne w okresie drugiej wojny światowej”, Przegl. Lek.,1970, 1, 50.
Ginko T.: „Ze wspomnień z lat wojny i okupacji (nauczanie medycyny w tajnych kompletach 1939-1944)”, 261, w: „Z dziejów tajnego nauczania medycyny i farmacji w latach 1930 – 1945”, red. Dawidowicz A., Warszawa, PZWL, 1977.
Maziarski S.: „Tajny Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego w okupowanym Krakowie”, Przegl. Lek., 1973, 1, 110.
Reicher M.: „Wspomnienia z walki o naukę polską w Wilnie w latach 1930-1945”, 255, w: „Z dziejów tajnego nauczania medycyny i farmacji w latach 1939 – 1945”, red. Dawidowicz A., Warszawa, PZWL, 1977.
Zabłotniak R.: „Konspiracyjne studia medyczne i farmaceutyczne w Warszawie”, Przegl. Lek., 1970, 1, 58.
Zweibaum J.: „Kurs przysposobienia sanitarnego do walki z epidemiami w getcie warszawskim w latach 1940-1942”, Folia Morphologica, 1959, 3-4, 385.
Autor dziękuje za udostępnienie rycin pracownikom pleno titulo Markowi Bukowskiemu - Muzeum GUM, Łucji Stasik - Muzeum PUM, Dariuszowi Sarnickiemu - Archiwum SUM.
